I-criterium voor Amsterdamse coffeeshops: reconstructie van een hachelijk initiatief
Na een draai van de VVD en een petitie tegen “drugstoerisme” laaide afgelopen zomer de discussie op over invoering van het zogenaamde ingezetenen-criterium voor coffeeshops in Amsterdam.
Een reconstructie.
Het verhaal begint afgelopen zomer. Op 25 juni publiceert het Parool een opiniestuk van Daan Wijnants en Claire Martens, met als kop: Raadsleden VVD: ‘Sta toeristen niet meer toe in coffeeshops’. Een draai van honderdtachtig graden van de Amsterdamse VVD fractie, die altijd fel tégen zo’n toeristenverbod voor de coffeeshops was. Een week later lanceert ondernemer Robbert Overmeer een internet petitie: ‘Stop het drugstoerisme in Amsterdam’. Het is hem opgevallen dat voor coffeeshop Boerejongens in de Utrechtsestraat vaak lange rijen staan. En daar vindt hij iets van.
Uitzonderingspositie?
Tegen het Parool zegt Overmeer op 10 juli: ‘Na de opening van de horeca op 1 juni zag ik de binnenstad zich weer vullen met vooral blowende toeristen die in de rij voor coffeeshops stonden. Dat is niet goed voor Amsterdam. Eigenlijk is het in Nederland verboden voor coffeeshops om aan niet-ingezetenen softdrugs te verkopen, maar Amsterdam heeft in 2013 een uitzonderingspositie gekregen. Ik zou graag willen dat we dat terugdraaien.’
De werkelijkheid is anders. Amsterdam heeft geen uitzonderingspositie gekregen, de stad heeft net als het overgrote deel van de coffeeshopgemeenten altijd geweigerd het i-criterium te handhaven. Ook Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Groningen hebben dat nooit gedaan. En bijna alle steden die het criterium ooit wél handhaafden, zoals Tilburg, Eindhoven en zelfs Vlissingen, zijn er mee gestopt. De ooit door VVD-minister Ivo Opstelten ingevoerde maatregel leidde namelijk overal tot meer illegale handel en meer overlast.
Vier miljoen toeristen weren
Terug naar de petitie van Robert Overmeer. Die is nu, ruim vier maanden na de lancering, 1.861 keer ondertekend. Dat is net iets meer dan 0,2 procent van de Amsterdamse bevolking (869.709 mensen). Aan gratis publiciteit heeft het niet gelegen. In het Parool van 25 juli roept Overmeer: ‘Met een coffeeshopverbod kunnen we in potentie vier miljoen toeristen weren.’ VVD duo-raadslid Daan Wijnants zegt in het stuk: ‘Je moet de redenen weghalen waarom zulke grote groepen naar Amsterdam komen. Dat zijn de dames achter de ramen, en vooral de wiet.’
Coffeeshop Het Ballonnetje
Op 28 juli presenteert de VVD het initiatiefvoorstel ‘Tien maatregelen om de balans op de Wallen te herstellen’. Anders dan de naam doet vermoeden staan er elf maatregelen in. Nummer één: ‘Het ingezetenencriterium voor coffeeshops handhaven en hiervoor i.s.m. de driehoek een handhavingsarrangement opstellen’. Een week later heeft Wijnants in coffeeshop Het Ballonnetje een gesprek met Derrick Bergman, voorzitter van het Verbond voor Opheffing van het Cannabisverbod (VOC). Wijnants erkent dat het i-criterium waarschijnlijk zal leiden tot meer straathandel. Maar, zegt hij, als je het niet probeert, weet je het nooit zeker. En je kunt het altijd weer terug draaien.
De Loor ergert zich groen en geel
Drugsexpert en BCD adviseur August de Loor ergert zich ondertussen groen en geel. Half augustus waarschuwt hij in een open brief aan het Parool dat het i-criterium een Paard van Troje is. Hij fileert de verkeerde veronderstellingen van de voorstanders en schetst de consequenties. ‘Het i-criterium zal leiden tot straatdealers in het gezichtsveld van de voordeur van coffeeshops tot hondsbrutale dealers die al in de hotellobby’s tot buiten de Ring hun diensten aanbieden. Door het criterium zal het blowen zich verplaatsen naar de hotelkamers, naar cafés, in parken, met meer overlast voor de stad. Het gebruik komt zo meer in zicht voor jongeren onder de achttien en ondermijnt dus het jeugd preventiebeleid.’
Iedere vergelijking met Maastricht gaat mank, schrijft De Loor. ‘Het is een gotspe dat voorstanders van het i-criterium, tot zelfs hoogleraar Tops aan toe, stellen dat invoering van het i-criterium in steden zoals Maastricht succesvol uitgepakt heeft. Maar nog belangrijker is dat de bezoekerspatronen naar de coffeeshops in Maastricht en andere grenssteden op velerlei manieren niet te vergelijken zijn met die naar de Amsterdamse coffeeshops. Kortom, de grenssteden hebben zo hun eigen argumenten tegen het criterium, Amsterdam de zijne!’
Antwoord college
De tweede corona golf zorgt voor enige vertraging, waardoor het antwoord van burgemeester en wethouders op het tienpuntenplan van de VVD pas op 2 oktober verschijnt. Over het eerste en meest omstreden voorstel, het i-criterium, schrijft het college:
‘Recent heeft de burgemeester in de commissie Algemene Zaken aangegeven dat zij graag met de raad in gesprek gaat over hoe de lokale Amsterdamse cannabismarkt meer transparant en beter beheersbaar wordt. Voor het eind van het jaar ontvangt u daarom een notitie waarin een actuele analyse van de lokale omstandigheden en het drugstoerisme in Amsterdam zal worden gegeven en, in het licht van de discussie over zowel ondermijning als de drukte in de stad, wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn voor lokale regulering van de gehele cannabisketen en het bevorderen van de kleinschaligheid van de coffeeshopbranche. Daarbij wordt het handhaven van het ingezetenencriterium meegenomen. Het college adviseert de raad deze notitie in het najaar af te wachten.’
VVD plan leidt tot tweespalt
Een dag voordat de raad de VVD proefballon zal bespreken, meldt AT5 dat het plan tot tweespalt leidt tussen ondernemers in de binnenstad. ‘Enkele ondernemersverenigingen uit de binnenstad zijn woedend over de tien speerpunten… Vooral het plan om toeristen uit coffeeshops te weren vinden zij onbegrijpelijk.’ Theodoor van Boven van BIZ Warmoesstraat zegt tegen AT5: ‘Wij krijgen de overlast, wij krijgen de dealers. Ze kunnen niet worden weggestuurd en het is wachten op een ondernemer of een kwade bewoner die in een mes loopt. Dit wordt fout. Dit wordt Zeedijk jaren ’70 en ’80’’.
Nog acht coffeeshops op de Wallen
Van Boven is een van de drie insprekers als de gemeenteraad het VVD plan op 22 oktober bespreekt. Ze krijgen elk drie minuten: Joachim Helms namens de BCD, August de Loor namens het Adviesburo Drugs en Van Boven namens meerdere ondernemers- en bewonersverenigingen. Helms trapt af met een cruciale constatering: ‘Ik denk dat het belangrijk is om te kijken naar de rol die coffeeshops spelen bij de overlast en om hoeveel coffeeshops het eigenlijk nog gaat op de Wallen. Dat zijn er geen 120, zoals wel eens in de media staat. In de Amsterdamse binnenstad zijn 95 coffeeshops. Maar op de te drukke Wallen, waar we het nu over hebben, zijn er nog maar acht. De afgelopen jaren zijn er 34 gesloten door Project 1012 en door de scholenafstand. Dus we willen de overlast beperken door de toegang tot acht coffeeshops te verbieden voor toeristen.’
De werkelijke oorzaak van overlast in de binnenstad ligt niet bij de coffeeshops of bij cannabis, maar bij alcohol. Helms: ‘Handhaving van het verbod op het nuttigen van alcoholische dranken in de openbare ruimte zou een aanzienlijk reductie van de overlast kunnen bewerkstelligen. Ook het zogenaamde doorschenken lijkt een belangrijke reden van de overlast en herrie.’ Misschien nog wel belangrijker: ‘Cannabis is wereldwijd een enorm populair genotsmiddel, waar heel veel mensen plezier aan beleven. Kijk naar de internationale cannabiscultuur en zie dan dat het i-criterium echt niet de oplossing zal zijn voor het terugdringen van het massatoerisme.’
Overgeleverd aan de straathandel
Voor het kopen en consumeren van cannabis in een veilige omgeving hoef je anno 2020 echt niet meer naar Amsterdam. Helms: ‘Het is absoluut een misvatting dat de Britten, Amerikanen en Spanjaarden naar Nederland komen enkel en alleen om een jointje te roken. De Spanjaarden en de Britten kunnen dat thuis doen in de Cannabis Social Club. Amerikanen en Canadezen kunnen hun legaal gekweekte, geteste en dus ook schone wietje gewoon thuis roken. Het enige effect van het i-criterium is dat de internationale cannabisliefhebber is overgeleverd aan de straathandel. Wat er dan gebeurt hebben we gezien op 15 maart. Tijdens de lockdown werden coffeeshopbezoekers door straatdealers benaderd met bestellijsten, van softdrugs maar ook van allerlei harddrugs. Hier valt niet op te handhaven.’
Er zijn wel effectieve maatregelen te nemen, maar het i-criterium hoort daar niet bij. Helms: ‘Het zijn vooral de jongeren die als eerste naar Amsterdam komen. Gewoonweg omdat het een fantastische stad is. Maar dus niét een stad waar alles kan en mag. Dáár moeten we over discussiëren en gedragsregels voor opstellen. En overlast moeten we op straatniveau aanpakken.’
Gereguleerde cannabis in tien steden
Diverse raadsleden stellen vragen, onder wie Alexander Hammelburg (D66). Hij wil weten wat het voor de volksgezondheid zou betekenen als toeristen, vooral jongeren, cannabis op straat zouden kopen en niet in de coffeeshop. Helms: ‘Dat is natuurlijk een heel groot verschil. En het zal u allemaal niet ontgaan zijn dat we in Nederland juist stappen aan het nemen zijn om te legaliseren, of in ieder geval te reguleren. Dat gaan we nu doen in tien steden, waarvoor straks gereguleerd gekweekt wordt. Die cannabis wordt getest en geanalyseerd zodat er in elk geval schone wiet in het zakje gaat voor de consument. Uiteindelijk gaat het om de consument, want die rookt die joint.’
Waar het experiment met gereguleerde cannabis een stap vooruit is, zou Amsterdam met handhaving van het i-criterium drie stappen terug zetten, betoogt Helms. ‘We hebben het beleid zo ingericht dat de mensen in ieder geval op een veilige plek terecht kunnen, waar ze informatie krijgen, waar mensen staan die getraind zijn en cursussen hebben gevolgd, zodat ze informatie kunnen krijgen over de soorten wiet, de sterkte, de uitwerking. Dat heeft een straatdealer natuurlijk niet. Die straatdealer zal zeggen: ik heb vandaag geen wiet, maar wel goede XTC en cocaïne.’
Negatief denken
August de Loor maakt als tweede inspreker een waardevol punt over het beeld dat de Amsterdammers van hun stad hebben. De Loor: ‘Ik heb de afgelopen vier jaar over de hele wereld rondgezworven om alle verworvenheden die we hier hebben opgebouwd uit te leggen: coffeeshopbeleid, geteste cannabis, heroïneverstrekking, spuitenruil. In de hele wereld is nog steeds enorme interesse voor wat wij hier in vijftig jaar aan drugsbeleid hebben opgebouwd. Als we over het i-criterium praten, dan moeten we dat in een breder perspectief plaatsen, waarbij ik wil constateren, ook vanwege mijn wereldreis, dat wij in Amsterdam heel erg negatief denken over onze stad. Dat negatieve denken is er een van de oorzaken van, dat dat belachelijke idee van het i-criterium serieus wordt genomen.’
Vage container-begrippen
Niet voor het eerst pleit De Loor voor nuance en zorgvuldig taalgebruik. ‘Massatoerisme, laagwaardig toerisme, drugstoerisme: zolang we zulke vage container-begrippen bezigen, kunnen we een beetje doordacht beleid voor de Amsterdamse binnenstad wel vergeten. En over drugstoerisme gesproken: in de jaren ’70 en ‘80 werden buitenlandse heroïne junkies als drugstoeristen omschreven. Anno 2020 worden bezoekers die een jointje roken als drugstoeristen weggezet. Kortom: daar waar het Amsterdamse drugsprobleem is afgenomen, is de intolerantie in onze stad toegenomen.’
Ga eens een coffeeshop binnen!
Een paar typerende oneliners van de laatste jaren: Amsterdam, drugshoofdstad van de wereld, Amsterdam faciliteert de drugshandel, Wat betreft drugs kan en mag alles in Amsterdam. De Loor: ‘Zolang wij zó over onze eigen stad nadenken is een doordacht beleid onmogelijk. En daar komt het i-criterium vandaan. Amsterdam is geen Maastricht. Het pleidooi voor het i-criterium veronderstelt dat er in Amsterdam een strikte scheiding is tussen ingezetenen en niet-ingezetenen. De dagelijkse werkelijkheid is veel complexer, met menige overlap tussen beide categorieën. Ik raad eenieder aan om eens in een coffeeshop binnen te gaan om te zien dat de diversiteit aan bezoekers hetzelfde is als in cafés, op Koningsdag, de Gay Pride, congressen, ADE’s en de Johan Cruyff Arena.’
Zeeger Ernsting (GroenLinks) vraagt wat de goede richting zou zijn voor een toekomstbestendig beleid. In zijn antwoord verwijst De Loor naar een uitspraak van de burgemeester: zij wil over haar eigen grenzen heen kijken. ‘Halsema, ga met Amstelveen praten, om daar coffeeshops te openen. Eén van de redenen van de druk op de coffeeshops in de Amsterdamse binnenstad is het zeer onevenwichtig spreidingsbeleid van coffeeshops over het land, beginnende in Amstelveen.’
Fundamentele misstand
Die onevenwichtigheid blijkt ook uit een vergelijking van alcohol en cannabis. De Loor: ‘Alcohol is vanaf de vijftiger jaren van 10.000 tot 68.000 horecagelegenheden gegroeid. Het aantal coffeeshops is vanaf de jaren negentig teruggebracht van 1200 naar nog geen 600. Cannabis is na alcohol het populairste genotsmiddel door de week en het aantal coffeeshops is radicaal afgenomen ten opzichte van het aantal alcohol verkooppunten. Er is dus een fundamentele misstand hoe we met het tweede genotsmiddel in Nederland, en Europa, omgaan. Dáár moeten we aan gaan werken. We moeten de cannabis prullaria aanpakken. Er is een herenakkoord, we kunnen met leveranciers van cannabisproducten afspreken dat ze alleen leveren aan speciaalzaken. Pak die handschoen op en ga met zijn allen aan de gang voor een leefbare binnenstad voor alle betrokkenen.’
De laatste inspreker, Theodoor van Boven, benadrukt dat de politie de dealers nu al niet aan kan. Hij pleit voor toevoeging van artikel 2.18 aan de APV, vergelijkbaar met het Dijkverbod waarmee de politie in de jaren tachtig succesvol dealers aanpakte op en rond de Zeedijk. Van Boven: ‘Via een APV 2.18 of het verwijderingsbevel is er een mogelijkheid voor de politie om die jonge dealers uit de handen te halen van de drugsmaffia en hen een beter traject te geven. Dus het is een harde hand, met liefde voor de jongere dealers. En vooral: wij bewoners en ondernemers zijn dan van een heel groot deel van de overlast af.’
Niet getrouwd met het i-criterium
In het debat dat zich na de bijdragen van de insprekers tussen de raadsleden ontspint, komt VVD’er Daan Wijnants stevig onder vuur te liggen. Hij begint al snel terug te krabbelen. De insprekers hebben ‘heel zinnige dingen’ gezegd, vindt hij. En: ‘Ik ben ook helemaal niet getrouwd met dat ingezetenen-criterium en volgens mij moet er heel serieus worden gekeken naar de neveneffecten. Het risico van straathandel is absoluut aanwezig.’ Hij schetst een levendig beeld van de ellende die het initiatief voorstel zou veroorzaken: ‘Het laatste wat wij willen, dat is voor mij ook echt een rode lijn, is dat we dit gaan doen en we daardoor eigenlijk de jongens in Nieuw West en in Zuidoost, die we net hebben geprobeerd op het rechte pad te krijgen, faciliteren om een soort side handeltje te beginnen, waarbij zij legaal zelf de wiet weten te kopen en die gaan verpatsen op de Oudezijds Achterburgwal.’
Even later komt de aap uit de mouw. De jonge VVD’er vindt het i-criterium vooral aantrekkelijk omdat het geen geld kost. Wijnants: ‘Natuurlijk zitten er allerlei haken en ogen aan, maar het is wel één van de weinige dingen we kunnen doen op relatief korte termijn, om daadwerkelijk impact te maken op de binnenstad. Natuurlijk is er veel meer mogelijk. Wat we ook zouden kunnen doen is tweeduizend politieagenten de Wallen op sturen of drieduizend handhavers. Probleem is dat dat allemaal veel meer geld kost dan dit.’
Halsema: achterdeur experiment
Na de eerste termijn komt burgemeester Halsema aan het woord. ‘Ik heb tot op heden geen meerderheid ontwaard in de raad voor invoering van het i-criterium. Wat ik u heb gezegd is: waar het mij vooral om gaat is het beheersbaar maken van de softdrugs markt.’ Halsema wil de discussie ‘langs twee lijnen voeren’. ‘De eerste is kijken of het toch mogelijk zal zijn om te komen tot een voorstel voor een experiment voor het legaliseren van de achterdeur, waarmee je het illegale deel van het softdrugsbeleid meer buiten de deur kan plaatsen.’ Een eigen Amsterdamse wietproef dus, waarvoor een nieuw kabinet best wel eens ruimte zou kunnen bieden.
Het i-criterium, als dat er al ooit komt, valt onder de tweede lijn. Halsema: ‘En als tweede daarbij ook de discussie voerend of het i-criterium behulpzaam kan zijn bij het meer beheersbaar maken van de softdrugs markt. Waarbij ook zorgvuldig gewogen zal moeten worden of het inderdaad niet leidt tot een illegale markt, meer straatdealers, ook daarmee het kwetsbaarder maken van jongeren die nu al dreigen te verzanden in de drugsmarkt. Waarbij dus met andere woorden voor- en nadelen gewogen moeten worden. Aan die notitie wordt op dit moment gewerkt en ik hoop die ergens in november aan u te kunnen sturen.’
Keutel
Als de voorzitter aan Daan Wijnants vraagt wat hij met zijn tienpuntenplan gaat doen, bedankt de VVD’er iedereen voor alle reacties. Vervolgens trekt hij zijn keutel in. ‘Wij gaan ons beraden op dit voorstel. Ik denk dat het meest logisch is om dit te agenderen op het moment dat het opnieuw in de commissie komt, als de notitie er bijvoorbeeld is. Dus wij komen er op terug. Het hoeft niet naar de raad.’ De “proefballon” is leeg gelopen. Wijnants heeft een Dijkhoffje gedaan. En de raadsleden hebben twee masterclasses cannabisbeleid gekregen, waar ze hopelijk wat van hebben opgestoken. Het wachten is nu op de notitie van het college.
Redactie BCD, 28 november 2020
Bronnen
Raadsleden VVD: ‘Sta toeristen niet meer toe in coffeeshops’, het Parool 25 juni 2020
Petitie voor wietverbod toeristen: goed nieuws voor straatdealers?, het Parool, 10 juli 2020
Barsten in het blowparadijs: steun groeit om toeristen te weren, het Parool, 25 juli 2020
Toerismeplan zorgt voor tweespalt tussen ondernemers: ‘Dit zorgt voor meer straatdealers’, AT5, 21 oktober 2020