Expertmeeting i-criterium coffeeshops in Amsterdam: ‘Netto zal de misdaad groeien’

Er is geen officieel verslag gemaakt van de expertmeeting over het ingezetenen-criterium voor coffeeshops, die op 25 mei plaatsvond in de Amsterdamse gemeenteraad. Want er werd veel zinnigs gezegd, vooral door drugsonderzoeker Ton Nabben. Net als BCD woordvoerder Joachim Helms en Floor van Bakkum van de Jellinek, waarschuwde Nabben tegen invoering van de omstreden maatregel. De BCD redactie maakte wél een verslag van de bijeenkomst.

Voor een expertmeeting gelden andere regels dan voor debatten in de gemeenteraad; er gelden geen maximale spreektijden en er is geen maximum aantal interrupties. Doel is informatievergaring. Zes experts kwamen op 25 mei digitaal aan het woord: onderzoeker Edward van der Torre, drugsexpert en onderzoeker Ton Nabben, BCD-woordvoerder Joachim Helms, Floor van Bakkum, hoofd preventie bij verslavingszorginstelling Jellinek en twee burgemeesters: Bas van den Tillaar van Vlissingen en Paul Depla van Breda.

Van der Torre gaf als disclaimer mee dat hij weliswaar onderzoek heeft gedaan naar het i-criterium in Zuid-Nederland, maar niet naar de cannabismarkt in Amsterdam. Hij hamerde op het belang van communicatie: campagnes die buitenlandse cannabisliefhebbers duidelijk maken dat ze thuis moeten blijven. Op een vraag van Rob Hofland (D66) antwoordde Van der Torre dat het in Maastricht twee jaar duurde voordat het i-criterium werkte zoals hij vindt dat het moet werken.

Politieke motieven

Opmerkelijk was de vraag waarmee Van der Torre zijn bijdrage besloot:
‘Een vraag die u ook moet beantwoorden, maar die wel speelt: als we dadelijk de achterdeur gaan regelen, willen we dan als overheid veel moeite doen met het reguleren van die markt voor miljoenen niet-ingezetenen die naar coffeeshops in Nederland komen? Of zeggen we: dat is een mooi moment om een knip te maken? We gaan veel moeite doen om Nederlandse blowers via de coffeeshops van softdrugs te voorzien, maar dat hebben we om politieke motieven misschien niet over voor niet-ingezetenen…’

Wat die politieke motieven inhouden bleef onduidelijk. Ook vroeg niemand aan Van der Torre of we zijn vraag ook moeten stellen over het Rijksmuseum of de met veel moeite en kosten aangelegde Noord-Zuid lijn. Er was ook nauwelijks gelegenheid voor vragen, want Van der Torre moest door naar een volgend overleg en logde kort na zijn verhaal uit. De best onderbouwde en duidelijkste bijdrage kwam van Ton Nabben, die al veertig jaar onderzoek doet naar de Amsterdamse drugsmarkt. Hij werkt nu voor de Hogeschool Amsterdam en eerder jarenlang bij het Bonger Instituut.

Zeer agressief

Met Dirk Korf deed Nabben mee aan WODC onderzoek naar de effecten van het b- (besloten club) en i-criterium in Limburg en Brabant, onder andere in Roermond, Venlo, Heerlen, Maastricht en Breda. Nabben: ‘Er zijn surveys gedaan onder wiettoeristen, onder coffeeshopbezoekers en er is veldwerk verricht. Ik heb aardig wat veldwerkuren gedaan, naar motieven, naar gedrag, ik heb gesproken met straatdealers, runners en look outs. Sommige heel charmant en benaderbaar, andere zeer agressief. Want het is hun dope, daar moet je vanaf blijven. Pottenkijkers niet gewenst. Ik heb wijkagenten gesproken, coffeeshophouders, agenten en mensen van narcotica. Dan krijg je een aardige indruk, ook van wat je niet in een vragenlijst kwijt kan, zodat je meer over die dynamiek begrijpt.’

Anders dan Edgar van der Torre kent Nabben de omstandigheden in Amsterdam zeer goed. Nog steeds doet hij er veldwerk. ‘Ik heb inmiddels veertig jaar kennis van de Amsterdamse straathandel, de markt, de gebruikerskringen. En ik heb nog meegemaakt dat de Zeedijk er veel slechter bij lag dan nu. Het is nu een mooie straat om te flaneren, destijds was het echt een gribus, met junks en veel ellende, dealers en een heroïne epidemie. Dat hebben we gelukkig achter de rug.’

Fel tegen registratie

Nabben vertelde over het mislukte besloten club criterium, dat tegelijk met het i-criterium werd ingevoerd, maar als snel werd afgeschaft omdat Nederlandse coffeeshopbezoekers zich niet wilden laten registreren. ‘Die gingen dus ook op straat kopen, of ze kwamen gewoon niet meer. Dat was al een eerste effect wat men niet had verwacht, dat ook de binnenlandse bezoeker het liet af weten en gewoon fel tegen registratie was.’ Nabben maakte korte metten met het idee dat het i-criterium in heel Nederland geldt; in de meeste coffeeshopgemeenten wordt het criterium niet of niet meer gehandhaafd.

Over het WODC onderzoek naar de effecten van het i-criterium in Zuid-Nederland zei Nabben een aantal belangrijke dingen. ‘Dat WODC onderzoek spitste zich vooral toe op de overlast in de omgeving van de shops. De wiettoeristen bleven grotendeels weg uit de binnensteden, maar die illegale cannabishandel verplaatste zich naar de buitenwijken, omringende gemeenten, parkeerplaatsen, tankstations, afritten van snelwegen. Mij is bij gebleven dat jongeren uit andere delen van het land naar het Zuiden trokken om daar hun geld te verdienen. Ik heb met Rotterdamse jongerenwerkers gesproken die hun jongeren gewoon naar Maastricht zagen gaan om daar geld te verdienen.’

Wolk van negatieve beeldvorming

Over de effecten van het i-criterium vanuit het perspectief van de consument zei Nabben: ‘Boven de plannen voor een i-criterium hangt een wolk van negatieve beeldvorming over drugsstad Amsterdam. Het zou allemaal te soft zijn, met een te links stadhuis en armetierige drugstoeristen die komen voor laagwaardige coffeeshops. Deze framing, ook door bestuurskundigen ingegeven, zou de invoering van een i-criterium moeten rechtvaardigen. Ik denk dat dat pad gedoemd is om te mislukken. Net als Barcelona, Berlijn, Rome en Parijs staat ook Amsterdam bij veel jonge Europeanen op het verlanglijstje. Geen toegang tot de shop zal een meerderheid niet deren. Amsterdam is namelijk meer dan coffeeshops alleen.’

Amsterdam doet zichzelf tekort met het valse frame van de coffeeshop- of drugstoerist, een punt dat Floor van Bakkum later ook maakte. Nabben: ‘Men komt ook voor Paradiso, de Melkweg, het bruisende clubleven, de vele festivals, de internationale keuken, congressen, romantische rafelrandjes langs het IJ, het Vondelpark, avonturen op de fiets. Het eenzijdige beeld van wiettoeristen is sterk overdreven en stigmatiserend. De Bijenkorf trekt toch ook niet alleen Chinese clientèle? Uit Europese cijfers blijkt dat ruwweg een derde van de West-Europese jeugd, de groep 15 tot 35, het laatste jaar geblowd heeft. Men koopt in eigen land op de zwarte markt; shops of niet, de vraag blijft. Wie gelooft dat een substantieel deel Amsterdam gaat mijden, begrijpt de jeugdcultuur niet.’

André Rieu gehalte

Vergelijkingen met Maastricht gaan in vrijwel alle opzichten mank, betoogde Nabben. ‘De doorsnee blower in Amsterdam heeft een ander profiel dan de wiettoeristen in de zuidelijke grenssteden, die komen kopen en daarna weer vertrekken. Wie Amsterdam vergelijkt met Maastricht, slaat de plank mis. In Maastricht is het fijn toeven overdag, met een hoog André Rieu gehalte is het toch wat anders dan het veelzijdige cultuuraanbod in Amsterdam. Europese jongeren zullen in grote getalen blijven komen. Overal waar clusters ontstaan, op de pleinen, in parken, op terrassen, festivals, markten en gewoon op straat zullen ze doelwit worden van dealers.’

Zo belandde Nabben bij de vraag naar de effecten van het i-criterium vanuit het perspectief van de straathandel. Zij zijn de enige winnaars. ‘Voor die niet gedoogde cannabis straathandel breken gouden tijden aan. Want honderdduizenden jongeren, met alcohol en cannabis ervaring, zullen Amsterdam, net als andere sexy en coole Europese steden, gewoon blijven bezoeken. Het gelazer begint al bij het binnenkomen van de stad. Het centraal station, Schiphol, de ring, busstations: overal worden ze opgewacht door dealergroepen die de stad van tevoren al verdeeld hebben in hot spots. Eenmaal in de stad zal het dealergilde hen ook aanspreken in hotels, camping Zeeburg, clubs, bars, op feesten, bij shops die nog wel open zijn voor locals, in recreatiegebieden en in parken.’

Speakeasies

De effecten zullen zich niet beperken tot dealers, voorspelde Nabben. ‘Naar verwachting ontstaat er een nieuwe markt van onder andere toeristenwinkels, die onder de toonbank gaan verkopen of nummers doorgeven, met provisie, aan professionele bezorgdiensten die overal in de stad kunnen leveren. In de slipstream kan bij de Signal of Whatsapp dealer ook cocaïne en XTC worden gekocht. Vijf halen, vier betalen. Het is denkbaar dat er ook speciale huiskamers, een soort Speakeasies, komen in de stad -net als in de jaren zeventig eigenlijk- waar je als toerist cannabis kunt kopen en roken. Bewoners, winkeliers en jonge Amsterdammers krijgen continu de vraag waar je cannabis kunt kopen.’

Invoering van het ingezetenen-criterium zal de Amsterdamse binnenstad veranderen in een dealparadijs – en een hel voor de Amsterdammers. ‘De gevolgen van de drooglegging zullen desastreus zijn voor de sfeer en veiligheid in het publieke domein, waar stegen, hoeken, poortjes en portieken dienst zullen doen voor snelle transacties, die bij oplichting of zakkenrollerij gepaard zullen gaan met geschreeuw, opstootjes en vechtpartijen. De drooglegging zal er toe leiden dat de hele stad een dealparadijs wordt. Het is niet ondenkbaar dat een deel van de jonge toeristen bij aankomst al een nummer op zak heeft van een bezorger. Dat zien we nu eigenlijk al.’

Rivaliserende bendes

Nabben bracht Deniz Üresin in herinnering, de voormalige ‘lachgaskoning’. ‘Amsterdam heeft zijn handen vol gehad aan de lachgaskoning, die eigenlijk de held was van veel jongeren. Waarom? Omdat hij schijt had aan het stadsbestuur. Een APV is inmiddels in het centrum van kracht, maar de handel in grote tanks gaat gewoon door. Realiseer jullie wel dat we met de invoering van het i-criterium honderden van dit soort gasten krijgen, die slim en snel inspelen op de noden van jonge toeristen. Dat is ook de angst van andere criminologen die ik hierover heb gevraagd. Er zullen vetes ontstaan tussen rivaliserende bendes. Willen we naast de cocaïne oorlog ook nog dit er bij?’

Maastricht en Amsterdam hebben één overeenkomst. Het i-criterium verandert beide steden in magneten voor dealers. Nabben: ‘Net als in Maastricht destijds zullen naast onze eigen kwetsbare jongeren ook gelukszoekers van buiten de stad komen. Ze hoeven niet eens het centrum in, de Schiphollijn kan ook. Afslag Gooiseweg, naar de Rivierenbuurt: ook een mogelijkheid. Een deel van hen gaat veel verdienen, in een aandachtswijk pochen met pakken geld, op jacht gaan naar de meeste likes en clicks in hun netwerken. Er zullen veel jongens gepakt worden, maar dat zijn de kruimels, vergeleken met de organisaties die er achter zitten. Netto zal de misdaad groeien, zoals de geschiedenis leert. Want elke vervolgingsescalatie door de overheid zal het illegale bolwerk versterken en niet verzwakken.’

Ellende

Eén ding is zeker: de Amsterdamse gemeenteraad is gewaarschuwd voor de ellende die het i-criterium met een hoge mate van waarschijnlijkheid op zal leveren. Nabben baseert zich op wetenschappelijk onderzoek en vier decennia kennis van de Amsterdamse drugsmarkt. Met alle respect voor de burgemeesters van Vlissingen en Breda: hun bijdragen voegden weinig toe. De coffeeshopbezoekers die vroeger naar Breda gingen, rijden nu door naar Tilburg, Eindhoven of andere steden waar ze wél welkom zijn in de coffeeshops. Zeeland heeft sowieso te weinig shops en de omstandigheden in Vlissingen zijn nog slechter te vergelijken met Amsterdam dan die in Maastricht.

Joachim Helms koos een bijzondere vorm voor zijn bijdrage namens de BCD. Hij vertelde vanuit het perspectief van een denkbeeldige coffeeshopondernemer, Gerard. Het verhaal zal herkenbaar zijn voor veel oudere coffeeshopondernemers, ook buiten de hoofdstad:

‘Gerard is een ras-Amsterdammer, nu bijna 62 jaar, heeft een coffeeshop op de Wallen waar hij iedere dag, in zijn traditionele spijkerjack, op de fiets heen gaat. In de jaren tachtig had Gerard een klein cafeetje vlakbij en achter in dat cafeetje werd zo nu en dan wat hasj verkocht, wat natuurlijk illegaal was. Af en toe was dat best spannend. Met de toestanden destijds op de Zeedijk en de straathandel die toen vooral door heroïne beheerst werd was dit deel van Amsterdam bijna onbewoonbaar. De soft- en harddrugs markt liep volkomen door elkaar. Schietpartijen, bedreigende situaties op straat, politie die de zaak niet onder controle had en ga zo maar door. Gerard z’n wereld stond regelmatig op z’n kop. Wat een verademing toen soft- en harddrugs van elkaar gescheiden werden en de softdrugs gedoogd werden.

Gerard heeft nu een goed lopende coffeeshop. Hij wordt om de drie jaar binnenstebuiten gekeerd bij de Bibob-toets. Jaarlijks wordt hij door het HIT team gecontroleerd, dan komen de politie en belastingdienst de zaak fysiek controleren. Nee, natuurlijk kan hij geen duistere, schimmige, samenwerkingen aangaan, want dat wordt er bij de controle toch wel uitgehaald. Zijn omgeving is nu veilig, zijn producten zijn kwalitatief goed én onder controle en hij werkt met fijne, goed opgeleide mensen. Ondanks de intensieve controles is hij een tevreden mens.

Tot nu toe… Want nu dreigt Gerard z’n veilige wereld kwijt te raken. Van de 164 coffeeshops in Amsterdam kunnen er volgens de burgemeester honderd dicht. Gaat Gerard dan van het een op het andere moment zijn bedrijf helemaal moeten sluiten? Dat lijkt niet heel erg fair.

Gerard snapt de discussie ook niet helemaal, gaat deze discussie over de toeristen of gaat het om de sector een kopje kleiner maken? En dan, omdat er een risico is dat zijn bedrijf zo goed loopt dat de georganiseerde misdaad in zou kunnen stappen? Gerard denkt er niet aan… Schimmige financiële constructies? Bij de Bibob toets ligt dat zo bloot. Gerard moet net als alle andere coffeeshop-eigenaren heel vaak nog uitleggen waar zijn kapitaal van 20 jaar geleden vandaan komt… Want tot zo ver gaat de Bibob toets terug.

En, stel dat Gerard het overleeft met z’n coffeeshop. Dan moet hij voortaan met lede ogen aanzien dat alle toeristen zijn overgeleverd aan diezelfde criminele, ongeorganiseerde wantoestanden, die er in de jaren tachtig waren? De Driehoek in Amsterdam zit toch aan z’n maximale capaciteit in de bestrijding van misdaad? De politie heeft nu al zijn handen vol.

Opeisen van territorium, bendeoorlogen… Gerard heeft er een hard hoofd in. Als je aan hem zou vragen wat de impact van het i-criterium op de coffeeshops is, dan is het dat we onder leiding van de burgemeester helemaal terug in de tijd gaan naar de ellende en absolute misère van de jaren tachtig – en dat terwijl we aan de vooravond staan van de legalisering van softdrugs!! Gerard is blij dat hij binnenkort mag afzwaaien. Hij is bijna 65. Maar zijn hart huilt voor Amsterdam.’

Ondermijning

De rest van Helms’ betoog was zakelijker van toon en soms fel. Over de uitspraken van burgemeester Halsema over de achterdeur zei hij: ‘Het is voor de BCD onbegrijpelijk waarom de burgemeester de door haar niet bewezen of aangetoonde ondermijning via de achterdeur van de coffeeshops tegen wil gaan door invoering van het I-criterium. De ondermijning zal daardoor juist tot ongekende hoogten stijgen vanwege de niet te miskennen overname van dit marktdeel door de illegale markt en daarmee ook de vermenging met harddrugs.’

Zijn conclusie sloot aan bij die van Ton Nabben: invoering van het i-criterium is een rampscenario: ‘Het i-criterium gaat er enkel en alleen voor zorgen dat de straathandel de business van honderd coffeeshops gaat overnemen: misdaad wordt hiermee in het zadel geholpen. Bij een volkomen overbelast en overwerkt politiekorps gaat dit volkomen mis. Het politiebureau op het Centraal Station met duizenden reizigers per dag gaat waarschijnlijk dicht vanwege capaciteitstekort en Bureau Burgwallen zal al deze werkzaamheden over moeten nemen. Dit is een rampscenario.’

Meer dan alleen coffeeshops

Floor van Bakkum, hoofd preventie van de Jellinek, stelde de volksgezondheid centraal in haar heldere bijdrage. Maar ze hekelde ook het frame van de drugs- of wiettoerist: ‘Voor de invoering van het i-criterium heb ik het gevoel dat er heel erg zwaar geleund wordt op het idee dat bepaalde groepen toeristen dan niet meer naar Amsterdam komen. Ik denk dat we dan onze stad een beetje onderschatten. Want onze stad heeft veel meer te bieden dan alleen coffeeshops en ik denk dat veel van de jongeren die in eerste instantie aangeven dat coffeeshops een belangrijk element zijn van zo’n bezoek, ook om andere redenen nog steeds de stad zullen bezoeken.’

De groep cannabisconsumenten en coffeeshopbezoekers is ‘veel diverser dan de groep waar we het nu vaak over hebben’, aldus Van Bakkum, ‘die een beetje in de massatoerisme hoek valt en bijvoorbeeld het Leidseplein bezoeken.’ Aan buitenlandse drugsonderzoekers vroeg Van Bakkum hoe zij de effecten van een i-criterium inschatten. ‘Bijvoorbeeld bij een aantal drugsonderzoekers in het Verenigd Koninkrijk, die goed zicht hebben op de jongerencultuur daar. Zij gaven ook aan niet te verwachten dat hun jongeren zich zouden laten weren doordat zij niet in Amsterdam naar een coffeeshop zouden kunnen. Ook omdat die groep al gewend is om in eigen land op straat drugs te kopen en dat in Nederland dus ook zal doen.’

Creatieve oplossingen

Net als de andere sprekers benadrukte Van Bakkum hoe inventief het dealersgilde is: ‘Je ziet hoe ongelooflijk flexibel de illegale handel inspringt op zo’n gat in de markt. Bij de corona crisis zagen we dat dat binnen een uur geregeld was. We zien ook dat de illegale handel heel servicegericht is, met 06-lijnen werkt, andere mogelijkheden bedenkt om cannabis bij de gebruiker te krijgen. Ik verwacht dat deze handelaren na invoering van het i-criterium met allerlei creatieve oplossingen zullen komen, op straat, via internet en bezorgservices. Ik verwacht dat de straat- en online handel zullen groeien en misschien ook verharden, als die toeristen blijven komen. Dat heeft ook veel consequenties voor de volksgezondheid.’

Feitelijk ondergraaft het i-criterium de belangrijkste doelstelling van het coffeeshopbeleid, zoals dat sinds 1976 geldt. Van Bakkum: ‘Een eerste punt is dat de scheiding der markten daarmee voor een groot deel verloren gaat. Je krijgt illegale handel die cannabis verkoopt, maar ook allerlei andere illegale middelen. Waardoor je dus die vermenging van markten krijgt, die we juist door de coffeeshops hebben gescheiden, omdat wij daar vanuit volksgezondheidsperspectief veel baat bij zagen. Daarnaast verlies je ook steeds meer grip op de leeftijdsgrens die we hebben ingesteld bij coffeeshops, die moeten nu streng checken of jongeren echt achttien plus zijn. Als die straatmarkt groter wordt, bestaat de kans dat ook achttien-minners makkelijker aan hun middelen komen.’

Synthetische cannabinoïden

Van Bakkum maakte een heel actueel punt, naar aanleiding van het opduiken van CBD-wiet die is bestrooid met synthetische cannabinoïden. ‘Grip op de kwaliteit van het product is ook een risico dat wij zien, we hadden het net al over synthetische cannabinoïden. Nu kunnen wij, als wij merken dat er op de cannabismarkt iets speelt wat qua gezondheidsperspectief nadelig is, zoals synthetische cannabinoïden, vrij goed samenwerken met de shops. We kunnen aangeven dat er risico’s zijn en afspraken maken hoe we die kunnen inperken. We kunnen ook heel gericht voorlichting geven aan groepen, om te zorgen dat ze niet in gevaar komen door dat product.’

Al deze voordelen gaan op de helling als het i-criterium in zou worden gevoerd. Van Bakkum: ‘Als dat zo direct allemaal bij de illegale markt komt, hebben wij daar helemaal geen grip meer op. Dat is voor ons een zorgelijke ontwikkeling. Het kan er ook voor zorgen dat juist die synthetische cannabinoïden, die we nu gelukkig nog weinig in Nederland zien, meer hun intrede gaan doen. Dat kan weer allerlei gevolgen hebben voor de volksgezondheid en incidenten. Ook verliezen we de mogelijkheid voorlichting te geven aan de groep toeristen, expats en buitenlandse bezoekers. Nu hebben we afspraken met de coffeeshops om via cursussen goed gastheerschap te zorgen dat zij duidelijk uitleg geven over de risico’s van gebruik van cannabis, hoe je die kan beperken, de kwaliteit en sterkte van de producten.’

Incidenten met toeristen

Juist voor onervaren consumenten is deze voorlichting heel belangrijk. ‘Met het illegale circuit kunnen we dit soort afspraken natuurlijk in het geheel niet maken. Dus zijn toeristen veel meer overgeleverd aan de illegale markt en verwacht ik dat ze daar vaker producten kopen waar ze niet goed over geïnformeerd zijn, waardoor je een toename kan zien van incidenten met toeristen.’ Een indrukwekkende rij nadelen en negatieve effecten, maar haar grootste zorg bewaarde Van Bakkum voor het laatst: ‘Het meest zorgelijk vind ik waar Ton Nabben het eerder ook over had: de illegale straathandel is echt een makkelijke instapmarkt voor de kwetsbare jeugd. We zien nu al een vrij heftige illegale straatmarkt in Amsterdam, waar veel kwetsbare jongeren in belanden. En dit is natuurlijk een makkelijke instapmarkt, want je kunt gewoon de shop in lopen, wat kopen en het op straat verkopen. Een heel makkelijke manier om je intrede te doen in de criminaliteit. Daar maak ik me grote zorgen om, hoe we dat gaan voorkomen.’

Conclusie en terug kijken

Conclusie na deze expertmeeting: doorgaan met het i-criterium na al deze duidelijke en degelijk onderbouwde waarschuwingen lijkt ondenkbaar. Het beoogde effect -minder massatoerisme en overlast van toeristen- zal niet of nauwelijks optreden, terwijl ‘de desastreuze gevolgen nog jarenlang voelbaar en zichtbaar zullen zijn’, zoals Ton Nabben het zei. In het najaar gaat het debat in de gemeenteraad verder. Grote vraag blijft of Femke Halsema de meeting heeft bekeken of terug gekeken… Voor haar en alle andere geïnteresseerden: de volledige expertmeeting is terug te kijken via deze link: https://amsterdam.raadsinformatie.nl/vergadering/860393/Expertmeeting%20%22I%20criterium%20softdrugs%22%2025-05-2021

Redactie BCD, 4 juni 2021